d' a historia de Biescas

D'a billa de Biescas d'o Subirón, emplantillata en tan polita bega y despexata paul que dirá cualsiquier no podié ra naturaleza millor dotar-la. Pero, parello á ro nueso redentor, siempre ros suyos bezinos se son umillatos con as burrumbadas d'o Gallígo, que los fa exerzitar d'una farcha muito gran, abendo n'o suyo corazón un flumen de mansedumbre, o cualo abré d'istoriar agora.

Estaría de muita largaria rezentar cuantas de clamors y fuens y bellacosa d'auguas bi ha n'os Pirineos, y qu'istos escatenan t’o mar.

Dizindo con l'atlas mayor de Chuan Bleu, autor olandés (n'a suya Cheografía d'España, fol. 317) que d'as altarias y garmos d'a patria de yo, Sallén, reculle as auguas o Gallígo y se clama asina por o nombre latino Gallicus, por estar a naxenzia d'iste cuase n'a güega de Gallia, güei Franzia.

S'achuntan con er bels arrigachuelos y clamors d'a dita bal de Tena, dimpués Basa y Guarga, d'o bispato de Chaca, antimás d'o Sotón de Uesca. Asinas cre-xito con atras regachas plega ta o gran Ebro, rei d’os ríos d'España, n'o cantón de Zaragoza.
N'a parti oriental d'o mesmo Gallígo ye ro Santuario de Santilena. Astí trobaremos que dica una longaria de zinco cuartos u una legua de camín ye parella á la clamor, n'as suyas dos marguins, a billa de Biescas d'o Subirón. D'ista, denguna remeranza trobo n'os istoriadors, fendo-me ixe silenzio rezentar o que ra güellada ofrexe y fer bellas reflesions.

Lo estatuezioron entalto de zereñismas catarras, n'o comenzipio d'una bega tan esbanzata, plana y polita, que ha más de cuatro leguas de largaria y meya de trabiés. As suyas tucas y garmos d'arredol son bella cosa más ensuabezitos, más fértils qu'os inazesibles mons que bi ha entalto d'a dita bal de Tena.
Gran ye ra probeza y bazibida n'a qu'o Gallígo la ye dexata con as suyas sincoxitatas corriens u crexitas, bellas begatas por metá d'a dita bega, atras por as marguins, nabesando por era, podebanos dizir que cuan le parixe. N'iste tan balguable suelo dengún cautibador podeba fer-se. Á ormino gosaban estar as inundazions, por os andalozios, desfer d'as nieus y atras turbiscas. Se crebaban as barbacanas allí costruitas ta esfender as casas y bordas d'o lugar. Ye confirmato por o suyo dito de Subirón, seguntes Calepino d'o berbo latino Subirascor, o cualo quié dizir carraña. Anque ta beluns o de Subirón ye ta distinguir-lo d'atro lugar clamato Biescas que ye zerca de Benabarre, n'o condato de Ribagorza; pero íste ye á muita longaria ta qu'estase menester ixo.

Esleyoron os d'ista billa l'arte de texir, fabricar lanas y urdidors. Á istos triballos prezedeba o quefer de filar, emplego onesto d'as mullers. Y se remataban con o trafico y benta d'as suyas telas y marregas.

Son muito conoxitas as estameñas de Biescas, ta chens bien acomodatas, ta os bestius d'os probes y tamién bi'n ha qui las emplegan en os suyos chambrons d'aintro d'os bestius. No por emplegar-se n'isto desmerexen, seguntes o Dotor D. Cristóbal Suárez de Figueroa (Plaza Universal, fol. 263):
iste autor afirma estar nobles os azoquers en Benezia, Chenoba, Milano, Florenzia y atros lugars.

Ye l’antiga Biescas lugar de cuasi doszientos bezins. Bi ha dos parroquias que troxan o lugar ta una y atra parti d'o Galligo, fendo-se ra comunicazión por un puen de tablas conserbato a un pre mui aparatato.

Se claman as ditas parroquias de San Salbador y de San Pedro Apóstol, abendo dos curas u parrócos. As dos se troban enriquexitas de santas reliquias.

A primera, de San Salbador, emplantillada ta l'orién d'o Gallígo, pertenexendo a era o Santuario de Santilena, por ser n'as mugas suyas, y estando siempre muito más crexita de bezins, cuasi o dopIe que l'atra. Ta o ponién d'a clamor ye a de San Pedro Apóstol.

Antimás d'o rezentato bi ha n'a billa de Biescas una antiga archicofradia baxo ra imbocazión de San Chorche, patrón d'o Reyno d'Aragón. O suyo orixen bien dende ro asedio tan conoxito d'a zidá de Uesca, do, n'a batalla d'Alcoraz, apari-xió ro santo faborexendo á ros catolicos. Rendita aquera plaza por o rei don Pedro primer, iste le dió ros suyos prenzipios.

Estié conzedita ra mesma añada de mil nobanta y sais, á 28 de diziembre, o prebilexio d"infanzons fillosdalgos a zincuanta fillos d'a dita billa, os cualos eban baxato t'o zerco, y susiste n'a dita zidá de Uesca ra escritura.

Concorrioron tamién n'a conquista de Zaragoza, recuperata ro 18 de diziembre de 1.118por o rey don Alifonso ro Batallador, qui los remeró conzedendo-les as ditas regalías con o nuebo prebilexio de 1.128. O rei don Chuan primer fazié atro tanto l'añada de 1.390, emitando-le l’añada de 1.461 o rei don Chuan segundo.
Dica ganar a suya dezisoria por a corte d'o Chustizia d'Aragón don Ferrer de Lanuza, as suyas notizias y demás pogresos pueden beyer-se n'o libro d'a re-zentata archicofradía.

Como á zincuanta garradas d'a mesma ilesia parroquial de San Pedro, fuera d'a billa, se troba una armita d'a Nuesa Siñora d'o Pueyo. O pai maistro Fr. Ro-que Alberto Fazi (imachens d'Aragón, fol. 490) ize no se sape ra causa de clamar-se asinas y que a debozión creye que ye antiquisma. A santa imachen ye de fusta, ye en piet y tién o santísmo nino Chesús n'o cobalto d'un zerro u tozal chiqué, indo a ormino a besitar-la os bezins. A suya fiesta prenzipal ye ro güeito de setiembre y ha alazetata una ilustre cofradía.

[ Istoria biella d'o lugar de yo, recullita d'o libro recopilato por o pai Fr. Benito Martón en l’añada de 1.749 ]

http://www.charrando.com/Traquitos%20de%20Biescas.pdf (Máximo Palacio Allué)